A humanidade leva séculos fabricando máquinas co fin de alixeirar as súas tarefas máis pesadas, como guindastres, mecanismos e dispositivos movidos pola forza da auga ou do aire. Da mesma forma, a presenza de autómatas foi algo habitual, xeralmente co pretexto de divertir aos poderosos grazas á imitación de actitudes propias dos humanos ou dos animais. A ciencia que estuda o desenvolvemento destas máquinas é a robótica, termo acuñado polo escritor Isaac Asimov nas súas obras, onde tamén definiu as tres leis que rexen o seu comportamento, e que lle serviron para escribir numerosos relatos.

Con todo, o termo robot non é en absoluto tan antigo como o concepto ao que se refire e non se utilizou, polo menos con esa acepción, ata 1920, como consecuencia da obra teatral de ciencia ficción R. U. R. (Robots Universais Rossum), do escritor checo Karel Čapek, estreada en Hradec Králové —República Checa, entón Checoslovaquia— en 1921 e en Nova York ao ano seguinte. O texto propón a posibilidade de que unha empresa privada —a que lle dá título— comercialice humanos sintéticos para realizar as tarefas máis duras, autómatas indistinguibles das persoas e capaces de razoar, o que leva a que terminen por rebelarse contra os seus ditadores. Algo así ocorre tamén en A guerra das píntegas, novela colaxe na que Čapek expón o descubrimento dunhas píntegas xigantes intelixentes que distintas compañías se dedican a vender para traballos de forza e a maneira en que estas son explotadas sen vergoña algunha para mellorar o mundo dos humanos.

O autor —filósofo, ensaísta, dramaturgo e articulista de prensa— denunciou en moitos dos seus escritos a crueldade do capitalismo á hora de espremer ás masas e tamén o perigo que supoñían as doutrinas fascistas, tan de moda nesa época co auxe da Alemaña nazi. De feito, foi proposto para o Premio Nobel de Literatura, pero as presións do Goberno alemán fixeron inviable que llo concedesen.

Nun primeiro momento, Čapek pensara que os autómatas da obra R. U. R. recibirían o nome de labori, polo feito de ser creados só para o traballo, pero non lle terminaba de convencer. Entón pediulle consello ao seu irmán, Josef, que lle propuxo que os bautizase como roboti. En checo, e en xeral nas linguas eslavas, robota significa escravo e, por extensión, tamén se aplicaba ese termo ao período de tempo que os vasalos entregaban ao seu señor para ir traballar nas súas terras. Por tanto, é dun termo que denota servilismo e que os trata como obxectos, como simples mecanismos dunha cadea de montaxe, aínda que esteamos a falar de seres intelixentes e autónomos. De aí á rebelión só hai un paso.

A obra de Karel Čapek tivo unha gran influencia na Europa de entreguerras, cun éxito enorme entre lectores e críticos que a fixeron universal, igual que o nome que el elixiu, por consello do seu irmán, para eses serventes artificiais.

Unha tradición moi estendida na República Checa é a de deixar pequenos robots de xoguete á beira da súa tumba, sobre todo en datas próximas ao aniversario da súa morte, o 25 de decembro de 1938, cando deixou este mundo con só 48 anos por mor dunha pneumonía. Os seus textos e os seus soños dun futuro igualitario no que ninguén abuse doutras persoas —ou seres en xeral— seguirán connosco para sempre.

Más rebelións de máquinas e distopías universais nesta ligazón.